पर्यायवाची
पर्याय
का अर्थ है => समान
| अत: समान
अर्थ व्यक्त करने
वाले शब्दों को
समानार्थक, समानार्थी या
पर्यायवाची शब्द
कहते हैं|
उदाहरण:-
जैसे- अमृत
=> पीयूष, सुधा,
अमिय, जीवनोदक,
अमित, जीवन
द्रौपदी =>
कृष्णा, द्रुपदसुता,
पांचाली, याज्ञसेनी,
सैरन्ध्री
धनुष => धनु,
चाप, कमान,
शरासन, पिनाक,
कोदण्ड
बाग => वाटिका,
कुसुमाकर, उद्यान, उपवन,
बगीचा
शिक्षक => गुरु, अध्यापक,
आचार्य, उपाध्याय.
शेर => केहरि,
केशरी, वनराज,
सिंह.
प्रकाश => प्रभा,
कान्ति, ज्योति,
उजाला, द्युति
बाण => शर,
शिलीमुख, नाराच, विशिख,
इषु, तीर
सीता => वैदेही,
जानकी, भूमिजा,
जनकतनया, जनकनन्दिनी,
रामप्रिया.
मित्र => सखा,
मीत, दोस्त,
सहचर, सुहृद
महेश => शिव,
शंकर, भूतनाथ,
चन्द्रशेखर,
चन्द्रमौलि,
भोले, रूद्र,
त्रिलोचन, त्रिनेत्र,
आशुतोष, पशुपति,
शम्भु
मछली => मत्स्य,
मीन, शफरी,
झष, जलजीवन
आधुनिक => अर्वाचीन,
वर्तमानकालीन,
नया, नूतन,
नव, नवीन,
नव्य
आँख => लोचन,
नयन, नेत्र,
चक्षु, दृग,
विलोचन, दृष्टि,
अक्षि
आम्र => आम,
रसाल, सहकार,
अतिसौरभ, पिकवल्लभ
आकाश => अम्बर,
गगन, नभ,
व्योम, शून्य,
अनन्त, आसमान,
अन्तरिक्ष
कुबेर => धनद,
धनेश, धनाधिप,
राजराज, यक्षपति
असुर => दनुज,
निशाचर, राक्षस,
दैत्य, दानव,
रजनीचर, यातुधान
अमृत => पीयूष,
सुधा, अमिय,
सोम, सुरभोग,
मधु
अर्जुन => धनंजय,
पार्थ, भारत,
गांडीवधारी,
कौन्तेय, गुडाकेश
अरण्य => जंगल,
वन, कान्तार,
कानन, विपिन
अंग => अंश,
भाग, हिस्सा,
अवयव
ब्रह्मा => विधि,
विधात, स्वयंभू,
चतुरानन, चतुर्मुख, कमलास, पितामह,
हिरण्यगर्भा
बिजली => चपला,
चंचला, सौदामिनी,
विद्युत, दामिनी, तड़ित,
क्षणप्रभा,
बीजुरी
बन्दर => कपि,
वानर, शाखामृग,
मर्कट, हरि
वृक्ष => तरु,
विटप, पादप,
पेड़, रुख,
द्रुम
अनी => सेना,
फौज, चमू,
दल, कटक
कामदेव => मनसिज,
मनोज, काम,
मन्मथ, मार,
अनंग, पुष्पधन्वा,
मदन, कंदर्प,
मकरध्वज,रतिनाथ, मीनकेतु
कृष्ण => गोविन्द,
गोपाल, माधव,
कंसारि, यशोदानन्दन,
देवकीपुत्र
इच्छा => कामना
,चाह, आकांक्षा,
मनोरथ, स्पृहा,
वांछा, ईहा,
अभिलाषा
इन्द्र => सुरेश,
सुरेन्द्र,
सुरपति, शचीपति,
देवेन्द्र,
देवेश, वासव,
पुरन्दर
कमल => पद्म,
पंकज, नीरज,
सरोज, जलज,
कंज, राजीव,
अरविन्द, शतदल, अम्बुज,
सरसिज, नलिन,
पुष्कर, पुण्डरीक
आदि शब्द
किरण => अंशु,
रश्मि, कर,
मयूख, मरीचि,
प्रभा, अर्चि
कपड़ा => वस्त्र,
पट, चीर,
अम्बर, वसन
कुम्भीपाक => नरक,
यमलोक, यमालय,
दुर्गति
गणेश => लम्बोदर,
गजपति, गणपति,
एकदन्त, विनायक,
गजवदन, मोदकप्रिय,
गजानन
गधा => गदहा,
गर्दभ, वैशाखनन्दन,
रासभ, खर,
धूसर
गंगा => भागीरथी,
जाह्नवी, मन्दाकिनी,
विष्णुपदी,
देवापगा, देवनदी, सुरसरिता,
सुरसरि
गर्व => अहं,
अहंकार, दर्प,
दम्भ, अभिमान,
घमण्ड
गाय => धेनु,
गौ, सुरभि,
गैया, दोग्धी,
पयस्विनी, गऊ
चतुर => दक्ष,
पटु, कुशल,
नागर, विज्ञ,
निपुण
चन्द्रमा => चन्द्र,
राकापति, राकेश, मयंक,
सोम, शशि,
इन्दु
चोर => दस्यु,
तस्कर ,रजनीचर
,साहसिक ,खनक ,मोषक
,कुम्भिल
झण्डा => ध्वजा,
पताका, केतु,
केतन, ध्वज
द्रव्य => धन,
दौलत, वित्त,
संपत्ति, सम्पदा, विभूति
नाव => नौका,
तरणि, तरी,
नैया, वहित्र,
डोंगी
पृथ्वी => भू,
भूमि, इला,
धरती, धरित्री,
मेदिनी, अचल,
वसुधा, वसुन्धरा,
उर्वी
पत्र => पत्ता,
दल, पल्लव,
पर्ण, किसलय
पण्डित => प्राज्ञ,
कोविद, मनीषी,
विद्वान, सुधी, विचक्षण
पुष्प => फूल,
कुसुम, सुमन,
प्रसून, पुहुप,
फुल्ल
सोना => स्वर्ण,
कंचन, कनक,
हेम, कुंदन.
साँप => अहि,
भुजंग, ब्याल,
सर्प, नाग,
विषधर, उरग,
पवनासन.
सूर्य => रवि,
सूरज, दिनकर,
प्रभाकर, आदित्य, दिनेश,
भास्कर, दिनकर,
दिवाकर, भानु,
आदित्य.
संसार => जग,
विश्व, जगत,
लोक, दुनिया.
सिंह => केसरी,
शेर, मृगपति,
वनराज, शार्दूल,
नाहर, सारंग,
मृगराज.
समुद्र => सागर,
पयोधि, उदधि,
पारावार, नदीश, जलधि,
सिंधु, रत्नाकर,
वारिधि.
सम => सर्व,
समस्त, सम्पूर्ण,
पूर्ण, समग्र,
अखिल, निखिल.
समीप => सन्निकट,
आसन्न, निकट,
पास.
हस्त => हाथ,
कर, पाणि,
बाहु, भुजा.
होंठ => अक्षर,
ओष्ठ, ओंठ.
हनुमान => पवनसुत,
पवनकुमार, महावीर, रामदूत,
मारुततनय, अंजनीपुत्र,
आंजनेय, कपीश्वर,
केशरीनंदन,
बजरंगबली, मारुति.
हिमांशु => हिमकर,
निशाकर, क्षपानाथ,
चन्द्रमा, चन्द्र, निशिपति.
हृदय => छाती,
वक्ष, वक्षस्थल,
हिय, उर.
समूह => दल, झुंड, समुदाय,
टोली, जत्था,
मण्डली, वृंद,
गण, पुंज,
संघ, समुच्चय.
सभा => अधिवेशन,
संगीति, परिषद,
बैठक, महासभा.
सुन्दर => कलित,
ललाम, मंजुल,
रुचिर, चारु,
रम्य, मनोहर,
सुहावना, चित्ताकर्षक,
रमणीक, कमनीय,
उत्कृष्ट, उत्तम, सुरम्य.
सन्ध्या => सायंकाल,
शाम, साँझ,
प्रदोषकाल,
गोधूलि.
स्त्री => सुन्दरी,
कान्ता, कलत्र,
वनिता, नारी,
महिला, अबला,
ललना, औरत,
कामिनी, रमणी.
सुगंधि => सौरभ,
सुरभि, महक,
खुशबू.
स्वर्ग => सुरलोक,
देवलोक, दिव्यधाम,
ब्रह्मधाम,
द्यौ, परमधाम,
त्रिदिव, दयुलोक.
स्वर्ण => सुवर्ण,
कंचन, हेन,
हारक, जातरूप,
सोना, तामरस,
हिरण्य.
सरस्वती => गिरा,
शारदा, भारती,
वीणापाणि, विमला, वागीश,
वागेश्वरी.
सहेली => आली,
सखी, सहचरी,
सजनी, सैरन्ध्री.
संसार => लोक,
जग, जहान,
जगत, विश्व.
हिमालय => नगराज
,गिरीश ,गिरिवर
,पर्वतेश ,पर्वतराज ,हिमाद्रि ,हिमगिरी ,हिमवान
हाथी => हस्ती
,कुंजर ,नाग
,सिन्धुर ,दन्ती ,करि
,द्विरद , गयंद ,गज
,मातंग
हाथ => हस्त,
भुजा, पाणि,
कर, बाहु
हिरन => हरिण,
सारंग, मृग,
कुरंग, सुरभी
हवा => पवन,
वायु, वात,
समीर, प्रभंजन,
अनिल, समीरण
हनुमान => पवनपुत्र,
पवनसुत, कपीश,
बजरंगी, महावीर,
आंजनेय, मारुति,
पवनकुमार, रामदूत, वज्रांगी,
जितेन्द्रिय
हंस => मराल,
चक्रांग, कलहंस, मानसीक
हितैषी => शुभेच्छु,
हितकायी, मंगलाकांक्षी,
शुभचिंतक, हितचिन्तक
हस्त => हाथ,
कर, पाणि,
बाहु, भुजा.
होंठ => अक्षर,
ओष्ठ, ओंठ.
हनुमान => पवनसुत,
पवनकुमार, महावीर, रामदूत,
मारुततनय, अंजनीपुत्र,
आंजनेय, कपीश्वर,
केशरीनंदन,
बजरंगबली, मारुति.
हिमांशु => हिमकर,
निशाकर, क्षपानाथ,
चन्द्रमा, चन्द्र, निशिपति.
हृदय => छाती,
वक्ष, वक्षस्थल,
हिय, उर.
मुर्गा => कुक्कुट,
ताम्रचुड़, अरुणशिखा, ताम्रशिख, उपाकर
भ्रमर => अलि,
मधुकर, भंवर,
भौंए, षटपद,
भृंगी
शिव => भोलेनाथ,
शम्भू, त्रिलोचन,
महादेव, नीलकंठ,
शंकर.
शरीर => देह,
तनु, काया,
कलेवर, अंग,
गात.
शत्रु => रिपु,
दुश्मन, अमित्र,
वैरी, अरि,
विपक्षी.
चरण => पैर,
पाद, पाँव,
पग, पद
विष्णु => नारायण,
दामोदर, पीताम्बर,
चक्रपाणी, जनार्दन, मुकुंद, गोविन्द,
कमलाकांत, लक्ष्मीपति,
उपेन्द्र
वस्त्र => कपड़ा,
वसन, चीर,
परिधान, पट
पत्थर => पाहन,
पाषाण, शिला,
शैल, प्रस्तर,
उपल, अश्म
धूल => रज,
माटी, मिट्टी,
मृत्तिका, रेणु, धूलि
पत्थर => पाहन,
पाषण, शिला,
प्रस्तर, उपल, अश्म
तारा => नक्षत्र,
सितारा, उडु,
तारक
बहुत => प्रभूत,
प्रचुर, अपरिमित,
अमित, अपार,
विपुल
बन्दर => वानर,
कपि, कपीश,
मर्कट आदि शब्द
राधा => कृष्ण
बल्लभ ,कृष्णप्रिया
,हरिप्रिया
,राधिका ,वृषभानुसुता
,वृषभानुदुलारी
, वृषभानुजा
,बृजरानी
तलवार => असि,
कृपाण, करवाल,
चन्द्रहास,
खड्ग
दांत => दन्त,
रद, द्विज,
मुखनुर
तनुजा => सुता,
तनया, लड़की,
नन्दिनी, दुहिता, कन्या,
पुत्री, बेटी,
आत्मजा
बाल => केश,
कच, कुंतल,
चिकुर, जटा,शिरोरुह
कली => मुकुल,
कलिका, कोरक,
जालक
शेषनाग => अहि,
नाग, भुजंग,
व्याल, उरग,
पन्नग, फणीश,
सारंग.
शुभ्र => गौर,
श्वेत, अमल,
वलक्ष, शुक्ल,
अवदात.
शहद => पुष्परस,
मधु, आसव,
रस, मकरन्द.
माँ => प्रसू,
मैया, महतारी,
माई, धात्री,
माता, जननी
साधु => साधू,
संत, वैरागी,
संन्यासी, महात्मा
पुत्र => सुत,
बेटा, तनय,
आत्मज, तनुज,
नन्दन, अपत्य
पुत्री => सुता,
बेटी, तनया,
आत्मजा, तनुजा,
नन्दिनी, दुहिता
धन => श्री,
सम्पत्ति, सम्पदा, लक्ष्मी,
वित्त, अर्थ
बादल => पयोद,
जलज, अम्बुद,
मेघ, वारिद,
जलधर, नीरद,
पयोधर, वारिधर
ब्राह्मण => द्विज,
भूसुर, भूदेव,
विप्र, पण्डित
विष्णु => हरि,
श्रीपति, लक्ष्मीपति,
चतुर्भुज, रमापति, रमेश,
चक्रपाणि, जनार्दन, मुकुन्द, नारायण, माधव,
केशव, अच्युत
अग्नि => आग
,अनल,पावक
,हुताशन,कृशानु
,दहन ,वह्नि
,ज्वाला ,कपिल,शिखि
,धुमध्व्ज
अतिथि => अभ्यागत
,पाहुन ,आगन्तुक
,मेहमान
अश्व => घोड़ा,
हय, बाजि,
घोटक, तुरंग,
सैन्धव
यमुना => जमुना,
सूर्यसुता,
कृष्णा, अर्कजा,
रवितनया, कालिंदी
खून => रक्त,
लहू, रुधिर,
शोणित, लोहू
दूध => दुग्ध,
पय, गोरस,
क्षीर
ताप => निदाघ,
ऊष्मा, गरमी,
ग्रीष्म
अर्थ => तात्पर्य,
मायने, मतलब,
अभिप्राय, आशय
वर्षा => बारिश,
बरसात ,पावस
,वृष्टि ,वर्षण
विवाह => ब्याह,
शादी, पाणिग्रहण,
परिणय
सहेली => सखी,
आली, अलि,
भटू, सहचरी,
संगिनी, सहचारिणी
कल्पवृक्ष => भंडार,
सुरतरु,पारिजात,
कल्पद्रुम,
कल्पतरु
कोयल => पिक,
परभृत, कोकिल,
वसंतदूती, वसंतप्रिय
नदी => सरिता,
तटिनी, वाहिनी,
तरंगिणी, निर्झरिणी,
शैलजा, जलमाला,
नद, शैवालिनी,
प्रवाहिनी आदि
शब्द
0 Comments